Rys historyczny

Grajewo nazwę swą zawdzięcza Jaćwingom, którzy niegdyś zamieszkiwali te tereny. Wg J. Nalepy: słowo „GREVA" - znaczące jeziorzysko, starorzecze - później przekształcono na „Grejwy", z czasem: „Grajwo". Ostatecznie pozostała nazwa „Grajewo".

Pierwsze wzmianki o istnieniu wsi książęcej Graywa pochodzą z 1426 r. Niekorzystne położenie, na zupełnym pustkowiu, tuż przy granicy krzyżacko-litewskiej, stanowiło przeszkodę w trwałym osadzeniu wsi i dopiero Jan z Białowieży, kuchmistrz księcia mazowieckiego Kazimierza, osiadł tu na dłużej. To właśnie on polecił zbudować młyn na rzece, a w roku 1478 ufundował kościół. Od 1483 r. zaczął nazywać siebie Grajewskim; od niego wywodzi się rodzina szlachecka Grajewskich herbu Gozdawa.

Po kilkudziesięciu latach atutem miasta stało się położenie geograficzne. Właśnie tu krzyżowały się dwa szlaki: z Mazowsza na Litwę i z Podlasia do Prus. Przy skrzyżowaniu tych szlaków w XVI wieku powstało najstarsze centrum miasta - rynek handlowy.

W 1540 roku, na prośbę Grajewskich, którzy chcieli podnieść swoje dochody także dzięki handlowi, Zygmunt Stary nadał wsi Grajewo prawa miejskie, a w 1695 roku Jan III Sobieski nadał miastu prawo odbywania cotygodniowych targów. Trzy lata później następny władca polski August II nadał przywilej odbywania jarmarków. Kiedy zaczęły pojawiać się pierwsze oznaki kryzysu miast w Polsce, miejscowość, mimo korzystnego położenia, nie rozwijała się. Zniszczenia wojenne, m.in. w okresie potopu szwedzkiego, spowodowały, że Grajewo stało się małą osadą na ziemi łomżyńskiej. Według rejestru sporządzonego w 1777 roku, miasto liczyło zaledwie 43 domy oraz 258 mieszkańców, a 20 lat później, zapewne po pożarze lub innym kataklizmie, już tylko 23 domy i 218 mieszkańców. Miasto powoli upadało, choć zapisało piękną kartę w powstaniach narodowych. W okolicach miały miejsce walki m.in. w okresie powstania kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. W 1870 roku odebrano mu prawa miejskie z powodu udziału mieszkańców w powstaniu styczniowym, był to jednak okres, kiedy miasto, dzięki położeniu na pograniczu prusko - rosyjskim, zaczęło ożywiać się gospodarczo.

Rozkwit miasta nastąpił w drugiej połowie XIX wieku po wybudowaniu szosy Petersburg - Warszawa (ok. 1820 r.) oraz kolei żelaznej Odessa - Brześć - Królewiec w 1873 roku. W tym czasie założono wiele zakładów przemysłowych: fabrykę mydła i świec, hutę szkła, która została zlikwidowana po przeszło stu latach, fabrykę pasów transmisyjnych - później przekształconą w fabrykę taśm gumowych.

W latach II wojny światowej, w nocy z 6 na 7 września 1939 roku, miasto zostało zajęte przez Niemców, a po 21 września tego roku znalazło się pod okupacją radziecką.

Po 22 VI 1941 roku Grajewo znów okupowali Niemcy. W okresie okupacji aktywnie działał ruch oporu. 9 Pułk Strzelców Konnych Armii Krajowej 8 września 1944 roku stoczył z oddziałami niemieckimi największą w naszym regionie bitwę partyzancką na Czerwonym Bagnie. Okupacja hitlerowska zakończyła się w Grajewie 23 stycznia 1945 r. Tego dnia do miasta wkroczyła armia radziecka. W czasie wojny zginęło ponad 5 tys. mieszkańców z ogólnej liczby prawie 10 tys. Miasto w ponad 28% uległo zniszczeniu. W lasach wokół Grajewa znajdują się miejsca masowych straceń (Kosówka, Bogusze, Prostki).

Po drugiej wojnie światowej miasto powiększyło swoje granice o tereny okolicznych wsi. Intensywna rozbudowa nastąpiła w latach 70. w związku z lokalizacją dużych zakładów przemysłowych: przetwórstwa drzewnego i mleczarskiego. Przyczyniło się to do napływu ludności, a następnie lokalizacji osiedli mieszkaniowych wielorodzinnych: Tysiąclecia, Broniewskiego, Centrum, Południe oraz jednorodzinnych: Huta i Północ.

Najcenniejsze, podlegające ochronie obiekty

• Zespół kościoła parafialnego pw. Trójcy Przenajświętszej: kościół i dzwonnica z połowy XIX wieku, plebania z okresu międzywojennego.
• Budynek Klubu Hades, który obecnie jest placówką Miejskiego Domu Kultury w Grajewie, jest jednym z nielicznych zabytków miasta, który nie został zniszczony w trakcie działań wojennych. Bryła zewnętrzna budynku do dnia dzisiejszego pozostała w zasadzie bez zmian. Obiekt od początku istnienia pełnił rolę kasyna oficerskiego zarówno podczas stacjonowania oddziałów carskich, jak i w okresie II RP w trakcie stacjonowania 9. Pułku Strzelców Konnych. Historycy przypuszczają, że mógł on powstać w latach 1894 - 1897.
• Cmentarz rzymskokatolicki z początku XIX w., na którym mieści się kaplica grobowa rodziny Wilczewskich z 1839 r., Murowana brama cmentarna - koniec XIX w.

Tomasz Dudziński

Dyrektor Grajewskiej Izby Historycznej